اختلالات هورمونی را بشناسید
11 دقیقه مطالعه
هورمون چیست؟
فرض کنید جایی آتش گرفته و شما متوجه آن می‌شوید. اولین کاری که انجام می‌دهید چیست؟ قاعدتاً با مراکزی مانند آتش نشانی، پلیس و اورژانس تماس گرفته و آن‌ها در جریان می‌گذارید.
در بدن ما، هورمون‌ها نقش پیام رسان‌های شیمیایی را ایفا نموده و اطلاعات حیاتی را از طریق جریان خون به سلول‌ها منتقل می‌کنند. مجموعه‌ای از غدد داخلی بدن که با نام غدد درون ریز شناخته می‌شوند، مسئول تولید هورمون‌ها و آزادسازی آن‌ها در خون هستند.
هر هورمون، برای هدف خاصی ساخته می‌شود و پیامی کلیدی را به یکی از قسمت‌های بدن منتقل می‌کند. هدف هورمون‌ها یا یکسری سلول مشخص هستند و یا گیرنده‌هایی که تحت تأثیر آن هورمون اقدام خاصی را انجام می‌دهند.
به عنوان مثال غده صنوبری، مسئول تولید و آزادسازی هورمون ملاتونین در بدن می‌باشد. این هورمون از طریق جریان خون و مایع مغزی نخاعی در اطراف مغز به گردش در آمده و توسط گیرنده‌های بخصوص، تشخیص داده می‌شود. هنگامی که این گیرنده‌ها سطوح بالای این هورمون را تشخیص دهند به بدن این سیگنال را می‌دهند که زمان استراحت فرا رسیده است.
هورمون‌ها مسئول کنترل و برقراری تعادل بین تمامی سیستم‌های بدن هستند. آن‌ها بر رشد فرد، خلق و خو، مدیریت استرس، فرآیند تجزیه و جذب مواد غذایی و بسیاری از اتفاقات دیگری که در بدن می افتد تأثیر مهمی دارند.
بنابراین اگر سطح هر یک از هورمون‌های بدن دچار عدم تعادل شود، می‌تواند در عملکرد سایر قسمت‌های بدن نیز اختلال ایجاد نماید. بهترین راه برای تشخیص سطح هر هورمون و تأثیر آن بر وضعیت سلامتی بدن، آزمایشات هورمونی است.
انواع مختلف هورمون‌ها
همانطور که اشاره شد، وظیفه ترشح هورمون‌ها بر عهده غدد درون ریز است که در قسمت‌های مختلف بدن قرار گرفته‌اند. غدد درون ریز شامل:
- هیپوتالاموس: کنترل تشنگی، گرسنگی، خواب، میل جنسی، خلق و خو، دمای بدن و ترشح سایر هورمون‌ها
- پاراتیروئید: کنترل سطح کلسیم در بدن
- طیموس: کنترل سیستم ایمنی تطبیقی بدن
- پانکراس: کنترل سطح قند خون
- تیروئید: کنترل ضربان قلب و کالری سوزی
- آدرنال: کنترل استرس و میل جنسی
- هیپوفیز: کنترل رشد
- صنوبری (پینه آل): کنترل خواب
- تخمدان‌ها در زنان: کنترل هورمون‌های جنسی زنانه
- بیضه‌ها در مردان: کنترل هورمون‌های جنسی مردانه
عدم تعادل یا اختلال در هریک از هورمون‌ها، بیانگر مشکلی در یک یا چند غده در بدن است. برخی از اختلالات هورمونی نشانه‌های مشخصی دارند. اما برای تشخیص آن‌ها، ابتدا باید هورمون‌های اصلی بدن را بشناسیم که عبارتند از:
- استروژن: میل جنسی را در مردان و زنان کنترل می‌کند. همچنین تنظیم چرخه قاعدگی در بدن نیز بر عهده این هورمون می‌باشد.
- پروژسترون: بر تغییرات بدن در طول دوره بارداری اثرگذار است.
- تستوسترون: میل جنسی را در مردان و زنان کنترل می‌کند.
- کورتیزول: استرس را کنترل می‌کند.
- ملاتونین: ریتم شبانه روزی بدن و چرخه خواب را کنترل می‌کند.
- سروتونین: چرخه خواب، اشتها و خلق و خوی را کنترل می‌کند.
- هورمون رشد: تولید مثل سلول‌ها و رشد آن‌ها را در ادامه کنترل می‌کند.
- لپتین: اشتها را کنترل نموده و زمانی که فرد سیر شود، سیگنال ارسال می‌کند.
- گرلین: اشتها را کنترل نموده و زمانی که فرد گرسنه باشد، سیگنال ارسال می‌نماید.
- انسولین: به قند موجود در جریان خون پاسخ می‌دهد.
اختلالات هورمونی می‌توانند مشکلاتی جدی برای وضعیت سلامت فرد به وجود آورند و به هیچ عنوان نباید نادیده گرفته شوند.
عدم تعادل هورمونی چیست؟
عدم تعادل هورمونی زمانی رخ می‌دهد که هورمون‌های شما در سطح مناسبی تولید نمی‌شوند. عدم تعادل، گاهی به معنای کمبود هورمون و گاهی به معنای سطوح بالاتر از حد عادی است. علائم، نشانه‌ها و خطرات مرتبط با اختلالات هورمونی، رابطه مستقیمی با این دارد که چه هورمونی دچار عدم تعادل شده است.
اختلالات هورمونی مختص گروه خاصی نیست؛ مرد یا زن، کودک، نوجوان، بزرگسال و مسن، همگی ممکن است دچار عدم تعادل هورمونی شوند. ضمناً برخی تغییرات مانند، یائسگی یا بارداری نیز می‌تواند منجر به عدم تعادل هورمونی شود.
با توجه به گستردگی هورمون‌ها و عملکردی که دارند، نمی‌توان راهی قطعی برای تشخیص عدم تعادل هورمونی معرفی کرد. بهترین راه، انجام آزمایشات دوره‌ای است؛ مخصوصاً زمانی که علائم غیر معمول در فرد ظاهر می‌شوند.
چگونه و با چه آزمایشاتی عدم تعادل هورمونی را تشخیص دهید؟
همانطور که هورمون‌ها انواع مختلفی دارند، آزمایشات تشخیصی گوناگونی نیز برای آن‌ها وجود دارد. پزشکان برای انتخاب بهترین روش درمان، علاوه بر نتایج آزمایش، علائم فرد را نیز بررسی می‌کنند. بنابراین باید پزشک خود را نسبت به هرگونه علائم غیرطبیعی که در بدن به وجود آمده است، مطلع سازید.
- آزمایش خون یکی از رایج‌ترین روش‌های بررسی سطح هورمون‌ها است. این آزمایش می‌تواند سطح تستوسترون، استروژن، کورتیزول و تیروئید را تشخیص دهد.
- علاوه بر آزمایش خون، آزمایش بزاق نیز می‌تواند سطح بعضی از هورمون‌ها را تشخیص دهد. با این آزمایش می‌توان سطح استرادیول، پروژسترون و تستوسترون را بررسی نمود.
البته برای هر جنسیتی، آزمایش متفاوتی تجویز می‌شود. به عنوان مثال، آزمایش هورمونی زنانه در جستجوی سطوح متفاوتی از هورمون‌های جنسی به نسبت آزمایش مردانه است.
اگر پزشک مشکوک به اختلال در غده خاصی باشد، علاوه بر آزمایش، سونوگرافی را هم تجویز می‌نماید. همچنین در بررسی اختلالات غده هیپوفیز، رحم، بیضه‌ها، تخمدان‌ها و تیروئید نیز، علاوه بر آزمایش می‌توان از تصویر برداری با اشعه ایکس یا ام آر آی (MRI) برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص وضعیت سلامت فرد، کمک گرفت.
با وجود تمامی موارد فوق، اغلب برای تشخیص دقیق‌تر و بهتر از آزمایشات مکمل استفاده می‌شود. بیوپسی از یک غده هم می‌تواند به پزشک در تشخیص بیماری‌های آن غده خاص کمک نماید.
- آزمایش شمارش اسپرم‌ها می‌تواند وضعیت هورمونی مردانی که دارای برخی علائم هستند را شرح دهد. اما برای زنان ممکن است نیاز به آزمایش پاپ اسمیر داشته باشیم.
توده‌ها، کیست‌ها و سایر ناهنجاری‌های اندام‌های تناسلی به پزشک در تشخیص اختلالات هورمونی اثرگذار بر این اندام‌ها کمک می‌نماید.
در نهایت، اگر علائم آزاردهنده‌ای دارید که شما را نگران نموده است، اولین قدم، آزمایش سطح هورمون‌ها است. سپس با توجه به نتایج آزمایش اولیه، ممکن است نیاز به آزمایشات دیگری برای شناسایی علت عدم تعادل هورمونی داشته باشید.
علل و علائم عدم تعادل هورمونی چیست؟
به طور کلی، مشکلات هورمونی در اثر اختلال در عملکرد غده تولید کننده آن هورمون به وجود می‌آیند. همچنین بسیاری از بیماری‌ها و شرایط دیگر نیز می‌توانند منجر به عدم تعادل هورمونی شوند. بنابراین علت هر اختلال هورمونی، با توجه به نوع هورمون درگیر، متفاوت است.
به عنوان مثال، غده تیروئیدی که به درستی کار نکند، می‌تواند باعث پرکاری یا کم کاری تیروئید گردد. هر دو این اختلالات به طور مستقیم بر متابولیسم بدن فرد تأثیرگذار است. حال اختلال عملکرد تیروئید، می‌تواند ناشی از بیماری‌های خودایمنی، ندول های تیروئید، برخی داروها یا به صورت نادرتری در میان سایر علل، ناشی از سرطان تیروئید باشد.
عدم تعادل در هورمون‌های جنسی مردانه یا زنانه، مانند استروژن، پروژسترون و تستوسترون می‌تواند ناشی از افزایش سن و تغییرات مرتبط با آن باشد. از جمله این تغییرات می‌توان به یائسگی، آندروپوز، اختلالات ژنتیکی، استرس، مسائل تغذیه‌ای یا داروهای مصرفی اشاره نمود.
افزایش سن و مصرف برخی از داروها، می‌توانند در عدم تعادل سطح کورتیزول و سایر هورمون‌های آدرنال نیز مؤثر باشند.
علائم عدم تعادل هورمونی چیست؟
پیش‌تر گفتیم که علائم هر اختلال هورمونی، وابسته به نوع آن هورمون خاص می‌باشد. اما برخی علائم در اکثر افراد مبتلا به این اختلالات مشترک است که در ادامه به برخی از آن‌ها می‌پردازیم:
- خستگی: تقریباً در همه اختلالات هورمونی، این عارضه مشاهده می‌شود.
- تحریک پذیری: در اختلالات مرتبط با عدم تعادل هورمون‌های زنانه، مردانه و استرس، شایع می‌باشد.
- تغییرات خلقی: بیشتر در صورت عدم تعادل در هورمون‌های جنسی، مشاهده می‌گردد.
- تغییرات وزن: سطوح بالای هورمون‌های تیروئید می‌تواند باعث کاهش وزن شود، در حالی که سطوح پایین آن و یا عدم تعادل در هورمون‌های زنانه، مردانه یا هورمون‌های استرس معمولاً باعث افزایش وزن می‌شوند.
- از دست دادن عضله: بیشتر به همراه عدم تعادل در هورمون‌های جنسی مردانه و زنانه، مشاهده می‌شود.
- کاهش تراکم استخوان: عدم تعادل تیروئید و هورمون‌های جنسی می‌تواند منجر به تحلیل رفتن استخوان‌ها شود.
- افزایش حساسیت به گرما یا سرما: سطوح بالاتر از حد طبیعی هورمون‌های تیروئید می‌تواند باعث عدم تحمل گرما شود، در حالیکه سطوح پایین آن‌ها می‌تواند فرد را نسبت به سرما بیش از حد حساس کند.
- گر گرفتگی یا تعریق شبانه: این عارضه معمولاً به همراه عدم تعادل هورمون‌های زنانه و همچنین پایین بودن سطح تستوسترون بروز می‌یابد.
- بی علاقگی یا ناکارآمدی جنسی: این عارضه بیشتر در نتیجه عدم تعادل هورمون‌های جنسی مردانه یا زنانه به وجود می‌آید.
- ناباروری: ممکن است با اختلال در هورمون‌های جنسی رخ دهد.
- تغییرات پوستی: این عوارض همراه با همگی اختلالات هورمونی به وجود می‌آید و شامل خشکی شدید پوست، نازک شدن پوست، چربی پوست و آکنه مزمن می‌باشد.
- ریزش مو: اغلب با مشکلات تیروئید یا سطوح پایین تستوسترون مشاهده می‌شود.
- اضطراب یا افسردگی: همراه با تمام اختلالات هورمونی به وجود می‌آید.
- تغییر در ضربان قلب یا تپش قلب: اختلال عملکرد تیروئید و عدم تعادل در هورمون‌های استرس و جنسی، همگی می‌توانند منجر به این عارضه شوند.
- افزایش سطح کلسترول: سطوح پایین هورمون تیروئید، کمبود تستوسترون و عدم تعادل در هورمون‌های استروژن و پروژسترون می‌توانند باعث افزایش سطح کلسترول شوند.
- مشکلات حافظه: در صورت بر هم خوردن تعادل هریک از هورمون‌ها مشاهده می‌شود.
- عدم تمرکز یا تمرکز ضعیف: این عارضه نیز، از علائم رایج همگی اختلالات هورمونی است.
چرا مردان و زنان عدم تعادل هورمونی متفاوتی را تجربه می‌کنند؟
به طور کلی هورمون‌ها تأثیرات متفاوتی در بدن مردان و زنان دارند. به ویژه اگر این اثرات در ارتباط با هورمون‌های جنسی باشد؛ زیرا هریک از این جنسیت‌ها، مراحل رشد مختلفی را طی می‌کنند.
به عنوان مثال، زنان در دوران قاعدگی، بارداری و یائسگی، تغییرات هورمونی گوناگونی را تجربه می‌کنند که مردان هیچ یک از آن‌ها را در طول زندگی خود تجربه نمی‌کنند.
عدم تعادل هورمونی در زنان معمولاً همراه با علائم زیر است:
- خشکی یا ناراحتی واژن
- احساس درد در هنگام رابطه جنسی
- منگوله‌های پوستی (Skin Tag)
- تغییر در چرخه قاعدگی
- آکنه؛ به ویژه در صورت، قسمت بالایی پشت و قفسه سینه
- ریزش مو
- تعریق شبانه
- تیره شدن پوست؛ به ویژه در ناحیه کشاله ران، گردن و سینه‌ها
اما علائم هورمونی منحصر به فرد مردان، معمولاً در ارتباط با عدم تعادل در تستوسترون می‌باشد. این هورمون مسئول کنترل رشد در مردان است و در صورتی که دچار عدم تعادل شود، ممکن است عوارض زیر را به همراه داشته باشد:
- حساسیت در ناحیه سینه
- افزایش بافت اطراف ناحیه سینه
- کاهش میل جنسی
- مشکل در تمرکز
- از دست دادن توده استخوانی و عضلانی
- کاهش رشد مو
- اختلال در نعوظ
آیا کودکان هم دچار عدم تعادل هورمونی می‌شوند؟
بله؛ عدم تعادل هورمونی در کودکان، معمولاً در دوران بلوغ رخ می‌دهد. زیرا در این دوران، بدن برای اولین بار هورمون‌های جنسی را تولید می‌کند. تولید این هورمون نشانگر رشد کودک است.
اما اگر بدن کودک قادر به تولید هورمون جنسی نباشد یا به میزان بسیار کمی آن را تولید نماید، معمولاً دچار وضعیتی به نام هیپوگنادیسم می‌گردد.
اثرات هیپوگنادیسم در پسران عبارت است از:
- عدم تولید توده عضلانی
- عدم رشد موهای بدن
- عدم تغییر صدا که با بلوغ مرتبط است
- عدم رشد کامل اندام‌های جنسی
- رشد بیش از حد دست و پا در مقایسه با تنه
- احتمال ایجاد بافت سینه (همانند دختران)
در مقابل، هیپوگنادیسم در دختران اثرات زیر را به همراه دارد:
- بافت سینه ایجاد نمی‌شود.
- سیکل قاعدگی خود را شروع نمی‌کنند.
- عدم جهش رشدی نرمال در دوران بلوغ
هیپوگنادیسم به دو دلیل ممکن است به وجود آید:
- غدد جنسی سطح هورمون مناسبی تولید نمی‌کند.
- غدد هیپوفیز و هیپوتالاموس به غدد جنسی سیگنالی برای تولید هورمون نمی‌دهند.
گرچه هیپوگنادیسم یکی از علل شایع مشکلات مرتبط با رشد است، اما دلایل دیگری نیز می‌توانند مانع از رشد کودک شوند. بنابراین پیشنهاد می‌شود برای تشخیص هرگونه رشد غیرطبیعی در کودکان و علت آن، با پزشک خود مشورت نمایید.
کورتیزول چیست؟
کورتیزول نام هورمونی استروئیدی است که توسط غدد فوق کلیوی تولید و در جریان خون رها می‌شود. کورتیزول، اصلی‌ترین هورمونی است که بر عملکرد بدن در پاسخ به استرس نقش دارد.
برای اینکه بهتر متوجه نقش کورتیزول شویم، باید در مورد فعل و انفعالات بدن در هنگام خطر و ایجاد استرس بیشتر بدانیم:
- هنگامی که فرد احساس خطر یا استرس می‌کند، غده هیپوفیز، هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH) را ترشح می‌کند. این هورمون غدد فوق کلیوی را تحریک می‌کند که هورمون دیگری به نام کورتیزول را در جریان خون آزاد کنند.
- با افزایش سطح کورتیزول، ضربان قلب، فشار خون و میزان گلوکز موجود در خون نیز افزایش می‌یابد تا انرژی بیشتری در دسترس مغز و بدن باشد. به همین علت، هنگام احساس خطر میزان انرژی، هوشیاری و قدرت بیشتر می‌شود تا بدن بتواند پاسخ مناسبی به تهدید پیش آمده بدهد.
- با بیشتر شدن سطح کورتیزول، برخی از عملکردهای خاص بدن سرکوب یا کند می‌شوند تا انرژی لازم برای پاسخ به عامل استرس حفظ شود. برخی از این عملکردها عبارتند از: سیستم ایمنی، تولید مثل، گوارش و برخی نواحی مغز که خلق و خو و ترس را تنظیم می‌کنند.
هنگامی که تهدید یا موقعیتی که باعث استرس شده برطرف گردد، سطح کورتیزول دوباره به حالت عادی خود باز می‌گردد. در نتیجه ضربان قلب و فشار خون نیز کاهش یافته و عملکردهایی که در اثر استرس تغییر یافته‌اند، به روال عادی خود باز می‌گردند.
چرا آزمایش کورتیزول اهمیت دارد؟
فرآیندی که در قسمت قبل گفتیم، طبیعی‌ترین حالت پاسخ بدن به استرس می‌باشد. اما اگر این فرآیند دچار نقص یا اختلال شود، تعادل سطح کورتیزول بهم خورده و مشکلات بسیاری برای سلامت فرد به وجود می‌آید.
به همین علت، آزمایش کورتیزول به اندازه گیری سطح این هورمون می‌پردازد تا در صورت وجود اختلالات احتمالی، راحت‌تر بتوان آن‌ها را شناسایی کرد.
گاهی سطح کورتیزول برای مدتی طولانی، بیشتر از حد طبیعی باقی مانده و اثرات بسیاری بر سلامت فرد می‌گذارد. از جمله:
- اضطراب
- افسردگی
- سردرد
- مسائل گوارشی
- اختلالات خواب
- بیماری‌های قلبی و عروقی
- افزایش وزن
- مشکلات حافظه یا تمرکز
در ادامه به برخی از مسائلی که باعث افزایش غیرطبیعی سطح کورتیزول می‌شوند، می‌پردازیم:
- استرس مزمن:
احتمالاً شنیده‌اید که فردی برای فرار از یک حیوان وحشی در عرض چند ثانیه، خود را به بالای یک درخت رسانده است. سیستم پاسخ به استرس بدن، دقیقاً برای مدیریت موقعیت‌های استرس کوتاه مدت مانند مثال گفته شده، ساخته شده است.
اما امروزه استرس به یک مسئله طولانی مدت تبدیل شده است. دیگر خبری از استرس ناشی از حمله حیوانات شکارچی نیست که بتوان با فرار سریع آن را حل کرد. بلکه با مشکلات مداومی مانند فشارهای شغلی، مالی و … مواجهیم که باعث فعال شدن طولانی مدت سیستم پاسخ به استرس شده و در نتیجه سطح کورتیزول به صورت مزمن بالاتر از حد طبیعی می‌ماند. - مشکلات غده هیپوفیز:
تومورهای غده هیپوفیز یا رشد بیش از حد این غده، می‌تواند باعث ترشح بیش از حد ACTH شده و سطح کورتیزول را افزایش دهد. - مشکلات مربوط به غدد فوق کلیوی:
تومورهای غدد فوق کلیوی می‌توانند باعث تولید بیش از حد کورتیزول شوند. - تومورهای دیگر:
رشد تومور در سایر نواحی بدن نیز می‌تواند تولید کورتیزول را افزایش دهد. - مصرف داروهای خاص:
استفاده بیش از حد یا طولانی مدت داروهای کورتیکواستروئیدی می‌تواند منجر به افزایش غیرطبیعی سطح کورتیزول گردد.
سطوح پایین کورتیزول چه مشکلاتی برای سلامتی ایجاد می‌کند؟
- خستگی مزمن
- سردرد
- ضعف عضلانی
- کاهش وزن
- درد شکم
- فشار خون پایین
- هیپوگلیسمی (قند خون پایین)
- تحریک پذیری
- افسردگی
- اختلالات گوارشی، از جمله تهوع، اسهال و استفراغ
- بی نظمی سیکل قاعدگی
- تعریق بیش از حد
دلایل احتمالی سطوح پایین کورتیزول چیست؟
بیماری آدیسون
این بیماری که نارسایی اولیه آدرنال نیز نامیده می‌شود، وضعیتی است که در آن غدد فوق کلیوی آسیب دیده و قادر به تولید کورتیزول کافی یا سایر هورمون‌های استرس نباشند. این بیماری اغلب در اثر اختلالات خود ایمنی به وجود می‌آید. سایر علل بالقوه این بیماری عبارتند از:
- استفاده طولانی مدت از داروهای استروئیدی
- برخی رقیق کننده‌های خون
- تومورها
- عفونت‌ها
مشکلات غده هیپوفیز
سطوح پایین کورتیزول می‌تواند ناشی از عدم ترشح کافی هورمون ACTH توسط غده هیپوفیز باشد. هومورن ACTH نقش مهمی در تحریک غدد فوق کلیوی برای ترشح کورتیزول دارد.
این اختلال را نارسایی ثانویه آدرنال یا کم کاری هیپوفیز می‌نامند و می‌تواند در اثر ضربه به غده هیپوفیز، تومورهای غده هیپوفیز، تومور مغزی، سکته مغزی، بیماری‌های خودایمنی، سل و بسیاری از علل احتمالی دیگر ایجاد شود.
چگونه سطح کورتیزول را آزمایش می‌کنند؟
آزمایش سطح کورتیزول نیز، همانند سایر آزمایشات باید تحت نظر متخصص و در آزمایشگاه‌ها انجام گیرد. این آزمایش می‌تواند با نمونه خون یا بزاق انجام گیرد.
با توجه به اینکه در اوایل صبح، کورتیزول در بالاترین سطح خود قرار دارد، معمولاً آزمایش کورتیزول نیز در ابتدای صبح انجام می‌شود. سپس برای اطمینان از نتایج و افزایش دقت، در بعد از ظهر همان روز آزمایش را تکرار می‌کنند.
اغلب به همراه این آزمایش، سطح ACTH را نیز بررسی می‌کنند؛ زیرا این هورمون در ترشح کورتیزول نقش مهمی دارد.
فراموش نکنید که هورمون کورتیزول یکی از مهم‌ترین هورمون‌های بدن است و در صورتی که نتایج آزمایش کورتیزول یا ACTH غیرطبیعی باشد (خیلی بالا یا خیلی کم) حتماً باید برای پیگیری علل آن به پزشک مراجعه نمایید.
در بیشتر موارد سطوح غیرطبیعی این هورمون ناشی از دلایل جزئی بوده و با تغییر سبک زندگی یا مصرف برخی داروها برطرف می‌شود. اما ممکن است عدم تعادل کورتیزول در اثر بیماری‌های جدی و خطرناک هم باشد و حتماً باید ریشه آن شناسایی گردد.