آزمایش ویتامین B12 به بررسی سطح این ویتامین در خون فرد می‌پردازد. کمبود این ویتامین در بدن باعث به وجود آمدن طیف وسیعی از مشکلات مانند کم خونی و اختلالات سیستم عصبی می‌گردد. کمبود ویتامین B12 می‌تواند علل مختلفی داشته باشد که از جمله آن‌ها می‌توان به رژیم غذایی نادرست، استفاده از برخی داروها، سن بالا یا شرایطی که جذب این ویتامین را برای بدن دشوارتر می‌کند، اشاره نمود.
برای انجام این آزمایش نیاز به دریافت نمونه خون توسط متخصص آزمایشگاه یا پزشک می‌باشد. اندازه گیری سطح ویتامین B12 به پزشک کمک می‌کند تا کمبود احتمالی آن را تشخیص داده و در صورت نیاز، درمان مناسب را آغاز نماید.
هدف از آزمایش B12
هدف از این آزمایش، بررسی مقدار ویتامین B12 در بدن فرد و همچنین احتمال کمبود آن می‌باشد. گاهی پزشک آزمایش ویتامین B12 را به تنهایی تجویز می‌کند و گاهی نیز به همراه آزمایشات دیگر به منظور بررسی و نظارت بر برخی مشکلات سلامتی اندازه گیری می‌شود.
تشخیص
در صورت بروز برخی علائم، پزشکان برای تشخیص علت آن‌ها آزمایش ویتامین B12 را تجویز می‌نمایند. همچنین در صورتی که نتایج آزمایش خون فرد غیرطبیعی باشد، برای ارزیابی برخی پارامترهای سلامتی، ممکن است از این آزمایش استفاده شود.
برخی از اهداف تشخیصی این آزمایش عبارتند از:
- ارزیابی علائم کم خونی: یک اختلال خونی که با از دست دادن گلبول‌های قرمز طبیعی ایجاد می‌شود.
- بررسی ثانویه نتایج آزمایش خون، در صورتی که نشان دهنده کم خونی مگالوبلاستیک باشد: نوعی کم خونی که در آن گلبول‌های قرمز به طور غیر عادی بزرگ هستند و عملکرد غیر طبیعی دارند.
- یافتن علت برخی از علائم مربوط به سیستم عصبی مانند تغییرات ذهنی، ضعف، از دست دادن تعادل یا بی حسی، درد و گزگز در بازوها و پاها.
نظارت
آزمایش ویتامین B12 ممکن است برای نظارت بر سلامت بیماران نیز مورد استفاده قرار گیرد. از جمله کاربردهای این آزمایش می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- برای ارزیابی مفید بودن تغذیه فرد، به خصوص اگر دارای نوعی بیماری باشد که جذب مواد مغذی از غذا را دشوارتر می‌کند.
- برای نظارت بر سلامت افرادی که به علت کمبود ویتامین B12 از قبل تشخیص داده شده، تحت درمان هستند.
غربالگری
منظور از غربالگری، بررسی وضعیت سلامتی فرد قبل از بروز علائم بیماری است. افرادی که به واسطه سبک زندگی و تغذیه ناسالم در معرض خطر کمبود ویتامین B12 باشند، مانند افراد مسن یا وگان، با استفاده از این آزمایش غربالگری شده و وضعیت سلامتی آن‌ها بررسی می‌گردد.
جذب ویتامین B12 توسط بدن
ویتامین B12 نوعی ماده مغذی و بسیار مهم برای سلامت انسان است. سطوح کافی این ویتامین برای حفظ سیستم عصبی، ساخت گلبول‌های قرمز خون و ایجاد DNA ضروری است. منابع طبیعی ویتامین B12 شامل موارد زیر است:
- پروتئین‌های حیوانی مانند گوشت قرمز، ماهی، مرغ، تخم مرغ و لبنیات
- سایر مواد غذایی مانند غلات صبحانه، مخمرهای مغذی و برخی شیره‌های گیاهی غنی شده با ویتامین B12
علاوه بر موارد فوق، مکمل خوراکی این ویتامین نیز جهت تأمین کمبودهای این ماده ارائه می‌شود.
ویتامین B12 موجود در مواد غذایی به یک پروتئین متصل است و برای اینکه بدن بتواند آن را جذب نماید، باید این ویتامین را از پروتئین جدا کند. طی فرآیند هضم شدن غذا، آنزیم‌هایی در دستگاه گوارش مسئول جداسازی این ویتامین از پروتئین هستند. ویتامین B12 آزاد شده با پروتئینی به نام intrinsic factor یا فاکتور ذاتی که توسط سلول‌های معده ترشح می‌شود، ترکیب شده و در نهایت هر دو ماده در انتهای روده جذب بدن می‌شوند.
چه زمانی نیاز به انجام این آزمایش دارم؟
آزمایش ویتامین B12 معمولاً زمانی انجام می‌شود که علائم کمبود آن مانند کم خونی یا اختلالات سیستم عصبی بروز یابند. برخی از افراد به دلایل متفاوتی مانند سن یا شرایط دیگری که احتمال کمبود این ویتامین را افزایش می‌دهد، باید به صورت منظم تحت آزمایش قرار بگیرند.
از جمله مواردی که ممکن است پزشک نیاز به انجام آزمایش ویتامین B12 داشته باشد عبارتند از:
کم خونی:
هنگامی که بدن به اندازه کافی گلبول قرمز نداشته باشد، فرد دچار کم خونی می‌شود. گلبول‌های قرمز اکسیژن را به بافت‌های مختلف بدن می‌رسانند و نشانه کمبود آن‌ها شامل موارد زیر است:
- خستگی
- مشکل در تمرکز
- پوست رنگ پریده
- تنگی نفس
- اسهال
- حالت تهوع یا استفراغ
- از دست دادن اشتها
کمبود ویتامین B12 می‌تواند منجر به نوعی کم خونی به نام مگالوبلاستیک نیز شود. در این بیماری، گلبول‌های قرمز خون بزرگ و دارای شکلی غیر طبیعی بوده و مگالوبلاست نامیده می‌شوند. مگالوبلاست ها عملکرد طبیعی گلبول‌های قرمز را ندارند و باعث ایجاد مشکلاتی می‌شوند. در صورت بروز علائم کم خونی و انجام آزمایش خون، می‌توان مگالوبلاستیک را شناسایی کرد و پس از تأیید این بیماری، نیاز به آزمایش‌های دیگری از جمله آزمایش ویتامین B12 می‌باشد.
اختلال سیستم عصبی:
یکی دیگر از کاربردهای آزمایش مذکور، بررسی ارتباط علائم اختلالات سیستم عصبی با سطح ویتامین B12 است. این علائم ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- نوروپاتی: نوعی مشکل عصبی که باعث درد، بی حسی، گزگز و مشکلات عضلانی می‌شود.
- ضعف
- ضعف یا عدم تعادل
- گیجی
- تغییر در نحوه راه رفتن فرد
- زوال عقل: وضعیتی که بر عملکردهای ذهنی مانند حافظه و مهارت زبانی تأثیر می‌گذارد.
عوامل خطر:
برخی عوامل باعث می‌شود که فرد بیشتر در معرض کمبود ویتامین B12 قرار گیرد. در صورت وجود یک یا چند مورد از این عوامل معمولاً آزمایش ویتامین B12 برای بررسی وضعیت انجام می‌گیرد:
- سن بالای 75 سال
- کاهش مصرف پروئین های حیوانی، از جمله رژیم‌های گیاهی و وگان
- استفاده از داروهایی که جذب ویتامین B12 را مختل می‌کنند از جمله مسدود کننده‌های هیستامین، مهارکننده‌های پمپ پروتون، متفورمین و اکسید نیتروژن
- کاهش جذب مواد مغذی به دلیل جراحی روده یا معده، به خصوص جراحی به منظور کاهش وزن و یا سرطان
- کاهش جذب ویتامین‌ها به دلیل بیماری‌هایی مانند سلیاک یا کرون
- نارسایی پانکراس، وضعیتی که می‌تواند بر میزان توان آنزیم‌ها در جداسازی ویتامین B12 از پروتئین‌های غذایی تاثیرگذار باشد.
نتایج آزمایش ویتامین B12 به چه معناست؟
در نتایج هر آزمایشی قسمتی به نام محدوده مرجع وجود دارد که نرمال و طبیعی در نظر گرفته می‌شود. محدوده مرجع با توجه به پارامترهای مختلف برای هر آزمایشگاه متفاوت است ولی به طور کلی:
- سطح طبیعی ویتامین B12، بین 200 تا 800 پیکوگرم در میلی لیتر (pg/mL) در نظر گرفته می‌شود.
- نتایج بین 200 تا 300 pg/mL، در مرز خطر است و احتمالاً نیاز به آزمایش مجدد داشته باشد.
- مقادیر کمتر از 200 pg/mL نشان دهنده کمبود ویتامین B12 است. این کمبود می‌تواند در اثر دلایلی مانند: رژیم غذایی گیاهخواری، داروهای مصرفی، مشکلات پانکراس، جراحی یا بیماری‌هایی باشد که بر سیستم گوارشی اثرگذار هستند. برخی از این بیماری‌ها B12 عبارتند از:
1. ناتوانی در تولید فاکتور ذاتی (intrinsic factor): فاکتور درونی یا ذاتی، معمولاً توسط سلول‌های معده ترشح می‌شود و ناتوانی در تولید این پروتئین ممکن است به دلیل ضعیف شدن پوشش معده یا یک وضعیت خودایمنی باشد و منجر به وضعیتی به نام کم خونی حاد شود.
2. رشد بیش از حد باکتری‌ها و یا آلودگی به کرم ماهی در دستگاه گوارش: در این اختلالات باکتری‌ها یا انگل‌ها، ویتامین B12 را مصرف نموده و مقدار کمتری از حد نرمال را برای جذب در بدن باقی می‌گذارند.
3. جذب ضعیف ویتامین B12 به دلیل کاهش اسید معده: کاهش اسید معده می‌تواند به دلیل افزایش سن، بیماری‌های کاهش دهنده اسید معده و یا استفاده از داروهای کاهش اسید معده باشد.
4. سایر مشکلات خودایمنی: این مشکلات می‌تواند شامل بیماری تیروئید یا ویتیلیگو باشد.
سطوح بالاتر از حد طبیعی ویتامین B12 بسیار غیرمعمول و نادر است زیرا مقادیر اضافی این ویتامین از طریق ادرار دفع می‌شود. با این حال برخی شرایط می‌توانند باعث افزایش سطح ویتامین B12 شوند، از جمله بیماری‌های کبدی و اختلالات میلوپرولیفراتیو که هر دو بر تولید سلول‌های خونی تأثیر می‌گذارند.
برخی از عوامل ممکن است در نتیجه آزمایش اختلال ایجاد کنند و اصطلاحاً نتیجه آزمایش مثبت کاذب شود. نتیجه مثبت کاذب به این معنی است که نتایج آزمایش حاکی از کمبود این ویتامین است اما در واقعیت این گونه نیست. عواملی که خطر نتایج مثبت کاذب را افزایش می‌دهند عبارتند از:
- مولتیپل میلوما؛ نوعی سرطان گلبول‌های سفید
- عفونت HIV
- بارداری
- استفاده از پیش گیری کننده‌های بارداری خوراکی
- استفاده از داروی ضد تشنج فنی توئین
علاوه بر این ممکن است در اثر برخی عوامل نتایج منفی کاذب نیز به وجود بیاید. به این معنی که می‌توانند کمبودها را پوشانده و سطح ویتامین B12 را بالاتر از آنچه هست گزارش کنند. این عوامل عبارتند از:
- اختلالات خونی مانند لوسمی میلوژن مزمن یا پلی سیتمی ورا
- بیماری کبدی الکلی، سیروز یا هپاتیت
- بیماری کلیوی
- استفاده از اکسید نیتروژن
- اختلالات خودایمنی
- اختلالات ژنتیکی نادر
در صورتی که صحت نتایج آزمایش ویتامین B12 مورد شک قرار گیرد، به احتمال زیادی پزشک آزمایشات بیشتری برای فرد تجویز می‌نماید.