سیتولوژی و آسیب شناسی

پاتولوژی (pathology) یا آسیب شناسی، یکی از شاخه‌های علم پزشکی است که به بررسی علمی و آزمایشگاهی سلول‌ها می‌پردازد. این آزمایشات به منظور اهداف تشخیصی بوده و بر روی نمونه‌هایی از بافت و مایعات بدن انجام می‌گیرد.

علم پاتولوژی عمدتاً به علت، منشاء و ماهیت بیماری‌ها پرداخته و خود به هشت حوزه اصلی تقسیم می‌شود؛ یکی از این زیرشاخه‌ها، سیتولوژی (cytology) می‌باشد.

سیتولوژی آزمایش یک نوع تک سلولی است که اغلب در نمونه‌های مایع بدن یافت می‌شود. هدف اصلی این آزمایشات تشخیص یا غربالگری سرطان است، اما برای کاربردهای دیگری همچون غربالگری ناهنجاری‌های جنینی، آزمایش پاپ اسمیر، تشخیص ارگانیسم‌های عفونی و سایر اختلالات نیز استفاده می‌شود.

آزمایشگاه سیتوپاتولوژی

برای انجام آزمایشات سیتولوژی و آسیب شناسی باید به آزمایشگاه‌های سیتوپاتولوژی مراجعه کرد. در این آزمایشگاه‌ها، بیماری‌های بدخیم و پیش بدخیم در سطح میکروسکوپی مورد بررسی قرار می‌گیرند.

یکی از رایج‌ترین تست‌هایی که در این آزمایشگاه‌ها انجام می‌گیرد، تست پاپ (Pap Test) می‌باشد. تست پاپ یکی از موفق‌ترین ابزارهای غربال‌گری سرطان در حال حاضر بوده و آمار مرگ‌ومیر ناشی از سرطان دهانه رحم را تا حدود 70 درصد کاهش می‌بخشد.

آزمایشات سیتولوژی بر روی نمونه‌هایی از قسمت‌های مختلف بدن مانند ریه‌ها، تیروئید و مجاری ادراری انجام می‌گیرند.

در آزمایشگاه سیتوپاتولوژی چه کاری انجام می‌شود؟

برای انجام آزمایشات سیتولوژی، تکنسین آزمایشگاه با ایجاد خراش‌های بسیار ریز و میکروسکوپی در سطح بافت یا جمع آوری مایعات بدن مانند ادرار، ترشحات بدن و مخاط تنفسی از بیماران نمونه برداری می‌کند.

سپس سیتوتکنولوژیست ها و آسیب شناسان، نمونه‌های برداشت شده را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و با استفاده از روش‌های مؤثر و اثبات شده، تشخیص‌هایی با دقت و کیفیت بالا ارائه می‌دهند.

سیتولوژی روشی رایج برای تشخیص بیماری‌ها در دنیای پزشکی می‌باشد. آزمایشات سیتولوژی نیاز به مقادیر کمی از بافت یا مایعات بدن برای بررسی انواع خاصی از سلول‌ها دارند و تقریباً برای تمام نواحی بدن به کار می‌روند.

چند نوع سیتولوژی وجود دارد؟

سیتولوژی دو شاخه اصلی دارد: سیتولوژی لایه‌برداری و سیتولوژی مداخله‌ای.

برخی از رایج‌ترین انواع آزمایشات سیتولوژی عبارتند از:

• سیتولوژی زنان
• سیتولوژی ادرار
• سیتولوژی پستان
• سیتولوژی تیروئید
• سیتولوژی غدد لنفاوی
• سیتولوژی تنفسی
• سیتولوژی چشم
• سیتولوژی گوش

سیتولوژی لایه‌برداری چیست؟

سیتولوژی لایه‌برداری، به بررسی سلول‌هایی می‌پردازد که به صورت طبیعی توسط بدن ترشح شده باشد و یا به صورت دستی از سطح بافت، لایه برداری می‌شوند.

از آن‌جایی که سیتولوژی فقط سلول‌های میکروسکوپی را بررسی می‌نماید، آسیب‌شناسان فقط به یک نمونه بسیار کوچک از بافت بدن برای انجام آزمایش سیتولوژی نیاز دارند. درنتیجه بیمار طی این فرآیند احساس درد و یا ناراحتی نخواهد داشت.

سیتولوژی مداخله‌ای چیست؟

شاخه دیگر این علم، سیتولوژی مداخله‌ای است که فرآیند نمونه برداری آن، کمی تهاجمی‌تر از سیتولوژی لایه برداری انجام می‌شود.

یکی از رایج‌ترین انواع سیتولوژی مداخله‌ای، آسپیراسیون با سوزن ظریف (FNA) است، که برای انجام آن سوزن نازکی را در موضع مورد نظر فرو کرده و از مایعات بدن به مقدار مورد نیاز نمونه برداری می‌کنند. سپس نمونه‌های دریافت شده توسط آسیب شناسان مورد بررسی قرار می‌گیرد.

سلول‌هایی که از طریق آسپیراسیون با سوزن ظریف برداشت می‌شوند عبارتند از:

• توده‌های پر از مایع (کیست) در زیر پوست
• توده‌های جامد (ندول‌ها یا توده‌ها) در زیر پوست
• غدد لنفاوی
• مایع پریکارد (مایع موجود در کیسه اطراف قلب)
• مایع جنبی (مایعی در فضای بین ریه و داخل دیواره قفسه سینه)

چه زمانی نیاز به آزمایشات سیتولوژی دارم؟

همانطور که اشاره شد، آسیب‌شناسان (پاتولوژیست‌ها) معمولاً از سیتولوژی برای تشخیص یا غربالگری سرطان استفاده می‌کنند. البته پزشکان تنها زمانی فرد مشکوک به بیماری را به پاتولوژیست ارجاع می‌دهند که علائم بیماری یا عفونت خاصی را مشاهده کنند. یک آزمایش تشخیصی، مانند سیتولوژی، وجود سلول‌های غیرطبیعی را مشخص می‌کند.

هدف آزمایشات غربالگری، بررسی ابتلای فرد به سرطان حتی پیش از ظهور علائم بیماری است. یکی از رایج‌ترین تست‌های غربالگری سیتولوژی، پاپ اسمیر است.

سایر کاربردهای آزمایشات سیتولوژی عبارتند از:

• تشخیص بیماری‌های عفونی
• تشخیص شرایط التهابی
• بررسی ضایعات تیروئید
• و تشخیص بیماری‌های مربوط به حفره‌های خاص بدن، مانند فضایی که بین ریه‌ها را می‌پوشاند (حفره پلور).

چه کسی آزمایش سیتولوژی را انجام می‌دهد؟

بسته به نوع این آزمایشات، بسیاری از ارائه دهندگان خدمات درمانی می‌توانند نمونه برداری از سلول‌ها را انجام دهند. به عنوان مثال، یک پزشک متخصص زنان ممکن است از دهانه رحم فرد برای آزمایش پاپ اسمیر نمونه برداری کرده و آن را برای بررسی بیشتر به آزمایشگاه ارسال کند. سپس نمونه ارسالی توسط یک پاتولوژیست یا سیتوپاتولوژیست بررسی شده و نتایج به پزشک ارجاع داده می‌شود.

مراحل آزمایش سیتولوژی چگونه است؟

هر آزمایش سیتولوژی بسته به نوع و جنس سلول (بافت یا مایع) کمی متفاوت خواهد بود. به طور کلی، چهار مرحله برای آزمایش‌های سیتولوژی وجود دارد که عبارتند از:

• جمع‌آوری سلول‌های نمونه
• پردازش سلول‌های نمونه
• بررسی میکروسکوپی سلول‌های نمونه
• به اشتراک‌گذاری نتایج

در ادامه به طور مختصر هر یک از این مراحل شرح می‌دهیم:

جمع‌آوری سلول‌های نمونه

جمع‌آوری سلول‌های نمونه، ممکن است توسط پزشک در مطب یا مستقیماً توسط پاتولوژیست در آزمایشگاه انجام پذیرد. برخی از روش‌های رایج جمع‌آوری سلول‌های نمونه عبارتند از:

• ایجاد خراش سطحی در بافت مورد نظر
• جمع‌آوری نمونه‌های مایع یا ترشحات بدن، مانند نمونه ادرار، ترشحات نوک سینه و مخاط.
• استفاده از آسپیراسیون با سوزن ظریف برای کشیدن نمونه مایع از موضع مشخص.

پردازش نمونه‌ها

برای بررسی نمونه‌های بافتی بدن، سلول‌های نمونه را روی لام میکروسکوپ پخش می‌کنند. سپس این اسلایدها که با نام اسمیر شناخته می‌شوند را برای بررسی به آزمایشگاه‌های پاتولوژی ارسال می‌کنند.

اما اگر نمونه دریافتی از مایعات بدن باشد، استفاده از اسمیر میسر نیست و نمونه را در ظروف آزمایشگاهی مخصوصی ارسال می‌نمایند.

هنگامی که نمونه سیتولوژی به آزمایشگاه می‌رسد، یک آسیب شناس یا تکنسین آزمایشگاه، بسته به نوع نمونه، اسمیرها را در لکه‌های خاصی (کیت‌های رنگ‌آمیزی) فرو می‌برد. چراکه رنگ‌ها به دیدن و بررسی سلول‌ها در زیر میکروسکوپ کمک می‌کنند.

اگر نمونه سیتولوژی مایع باشد، پاتولوژیست یا تکنسین آزمایشگاه ممکن است از دستگاهی به نام سانتریفیوژ برای جدا کردن رسوبات از مایع استفاده کنند. وظیفه سانتریفیوژ، جدا سازی سلول‌های خاصی از مایع است که از طریق چرخش با دور بسیار سریع این عمل را انجام می‌دهد.

بررسی سلول‌های نمونه

پس از پردازش و رنگ آمیزی نمونه‌ها، این سلول‌ها زیر میکروسکوپ بررسی شده و به دنبال سلول‌های غیرطبیعی می‌گردند.

در صورت وجود سلول‌های غیرطبیعی، با قلم مخصوصی اسلاید را علامت گذاری می‌کنند و سپس با بررسی‌های تخصصی‌تر وضعیت سلول‌ها، نتیجه تشخیص را برای انتخاب روش درمانی مناسب به پزشک اعلام می‌کنند.

آیا برای انجام آزمایشات سیتولوژی نیاز به آمادگی خاصی دارم؟

اکثر آزمایشات سیتولوژی ساده و بدون درد بوده و نیاز به آمادگی قبلی خاصی ندارند. با این وجود در صورتی که نیاز به اقدامات خاصی پیش از انجام آزمایش باشد، توسط پزشک به فرد اطلاع داده می‌شود.

خطرات و معایب آزمایشات سیتولوژی چیست؟

عوارض ناشی از آزمایش سیتولوژی بسیار نادر است و اگر اتفاق بیفتد، اغلب بسیار خفیف می‌باشد. مانند بسیاری از آزمایش‌های پزشکی، آزمایشات سیتولوژی نیز می‌توانند نتایج منفی یا مثبت کاذب نشان دهند. علاوه بر این، در برخی موارد، بیوپسی بافت می‌تواند دقیق‌تر از تست‌های سیتولوژی عمل کند.

مزایای آزمایش سیتولوژی چیست؟

آزمایشات سیتولوژی به دلیل مقدار کم نمونه مورد نیاز (بافت یا مایع)، مزایای زیادی دارند. البته در بافت شناسی یا بیوپسی نیز هدف، تشخیص بیماری از طریق بررسی سلول‌ها است؛ اما تفاوت‌هایی نیز میان سیتولوژی و بافت شناسی وجود دارد.

سیتولوژی در واقع بررسی یک نوع سلول است اما بافت شناسی یک بلوک کامل از بافت را مورد بررسی قرار می‌دهد. بنابراین سیتولوژی:

• کمتر تهاجمی است.
• ناراحتی و درد کمتری ایجاد می‌کند.
• احتمال بروز عوارض بسیار کم‌تر است.
• هزینه کمتری دارد.

برخی از کیت‌ها و محصولات مرتبط با سیتولوژی و آسیب شناسی

• دستگاه تیشو پروسسور (Tissue processor)
• دستگاه میکروتوم (Microtome)
• میکروسکوپ نوری (optical microscope)
• میکروسکوپ فلورسنت (Fluorescent microscope)
• پارافین برای بلوکه کردن بافت‌ها (FFPE) (Formalin fixed paraffin embedded)
• چسب سیتولوژی (Cytology glue)
• اسپری فیکس لام سیتولوژی (CytoFix Spray)
• دستگاه سیتو سانتریفیوژ برای جداسازی رسوبات از مایعات (cytocentrifuge)
• الکل اتیلیک (ethyl alcohol)
• فرمالین (Formalin)
• کیت رنگ آمیزی پاپانیکولائو (Morphology Papanicolaou Stain Kit)
• کیت رنگ آمیزی سریع سیتولوژی (Rapid Pap Stain Kit)
• کیت رنگ آمیزی زیل نلسون (Ziehl-Neelsen Color Kit)
• کیت رنگ آمیزی هماتوکسیلین ائوزین (Hematoxylin and Eosin Stain Kit) یا (H&E Staining Kit)
• کیت رنگ آمیزی رتیکولین (Reticulin Stain Kit)
• رنگ گیمسا (Giemsa stain)
• محلول بوئن (Bouin solution)
• اسید نیتریک (Nitric Acid)
• محلول زایلین/گزیلول (Xylene)

منابع

https://www.hopkinsmedicine.org/health/treatment-tests-and-therapies/cytology

https://my.clevelandclinic.org/health/diagnostics/21714-cytology#:~:text=Is%20cytology%20part%20of%20pathology,or%20fluids%20for%20diagnostic%20purposes.

https://www.cardinalhealth.com/en/product-solutions/medical/laboratory-products/anatomic-pathology/cytology-supplies.html

https://www.researchgate.net/figure/Materials-required-for-setting-up-a-cytology-laboratory_tbl1_234012885